Η Άνοιξη του 1453, καθόρισε το αποτέλεσμα της αιώνιας διαμάχης μεταξύ Ισλάμ και Χριστιανικού κόσμου. Οι συνέπειες, τραγικές. Η Άλωση της Κωσταντινούπολης του κέντρου του πολιτισμού της αυτοκρατορίας της Ελλάδας, οδήγησε σε πολιτιστικές, πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές που ήταν ριζικές και επηρέασαν κάθετα και ολοκληρωτικά τις ιστορικές εξελίξεις των επόμενων τεσσάρων και πλέον, αιώνων. Η πνευματική προσπάθεια 1.100 χρόνων έμοιαζε σαν να χάθηκε μέσα στο όνειρο του Ισλάμ, ένα όνειρο επιβολής πολιτιστικής και στρατηγικής. Τα στενά με την καθοριστική γεωπολιτικής του σημασία, ανήκαν πλέον, στην Οθωμανική αυτοκρατορία.
Η πτώση της βασίλισσας της Βυζαντινής ιδέας, έμεινε για πάντα χαραγμένη στις μνήμες των Ελλήνων. Η Οθωμανική κυριαρχία, οδήγησε στο να διατηρήσει με τους δυνατούς τρόπους που της επιτρέπονταν, κάθε μερίδα του ελληνισμού, τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της παράδοσης της και να τα κληρονομήσει, ως ταυτότητα στις επόμενες γενιές. Αυτά τα στοιχεία, έγιναν δυνατότερα επειδή ποτίστηκαν από τον αγώνα για να κρατηθούν ζωντανά και είναι αυτά που συγκρότησαν την ταυτότητα του Έλληνα των τελευταίων αιώνων. Οι Μανιάτες, οι Επτανήσιοι, οι Κρήτες, οι Ηπειρώτες, οι Θρακιώτες, οι Δωδεκανήσιοι….., κάτω από τον ξένο κατακτητή, προσπάθησαν να διαφυλάξουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κοινωνίας τους και παράλληλα να διαφυλάξουν την ακεραιότητα του κοινωνικοπολιτιστικού πυρήνα, όσο το δυνατόν ανεπηρέαστή από τις πολιτιστικές επιβολές και επιρροές του περιβάλλοντος. Ένα τέτοιο εξέχον παράδειγμα, είναι το παράδειγμα του Ποντιακού ελληνισμού, που διατήρησε την ελληνικότητα του μέχρι να ζήσει την τραγωδία της Γενοκτονίας.
Οι Έλληνες, αναπτύσσουν εμπορική και κοινωνική δραστηριότητα στην περιοχή του Πόντου, τουλάχιστον από το 800 π.Χ. Το βασίλειο του Πόντου (337-62π.Χ.), εντάχθηκε στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία και ακολούθως έγινε αναπόσπαστο μέρος του Βυζαντίου, ως Θέμα της Χαλδίας. Μετά τηνπρώτη άλωση της
Κωνσταντινούπολης το 1204, ιδρύεται η Aυτοκρατορία των Μεγαλοκομνηνών της Τραπεζούντας. Η πόλη γνωρίζει μεγάλη εμπορική και πολιτιστική άνθιση, καθότι αποτελούσε τον άξονα διακίνησης των ανατολικοϊνδικών εμπορευμάτων
προς τη Δύση. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας διατηρήθηκε παράλληλα με την. Η ελληνική κουλτούρα, η γλώσσα και η χριστιανική συνείδηση διατηρήθηκαν όλα αυτά τα χρόνια και ήταν οι συνισταμένες που καθόρισαν την μετέπειτα πορεία και την εξέλιξη του Ελληνισμού του Πόντου.
Η κατάλυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας είχε ως συνέπεια τις μαζικέςπρος την Κωνσταντινούπολη και στο εσωτερικό του Πόντου, στις περιοχές της Ματσούκας και της Χαλδίας εξαιτίας της ορεινής γεωμορφολογίας και των δύσβατων σημείων της.
Οι κοινότητες των Ελλήνων Ποντίων, εντάχθηκαν ως θρησκευτικές κοινότητας στο καθεστώς των μιλλέτ ( θρησκευτική κοινότητα που με δικό της αρχηγό) που αργότερα αντικαταστάθηκε από το cema’at, δηλαδή την κοινότητα. Αποτελούσαν μάλιστα μία από τις τρεις κυριότερες μημουσουλμανικές κοινότητες, την Κοινότητα των Ρωμαίων (millet-i Rûm).Οι Πόντιοι,διατήρησαν τη σύνδεση με το οικουμενικό Πατριαρχείο που είχε ενταχθεί στον διοικητικό μηχανισμό και αρχηγός τουςορίστηκε ο Πατριάρχης (millet başı).
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποτέλεσε τον βασικό πόλο που θα επηρέαζε και θαδιαμόρφωνε την εκπαιδευτική πολιτική για την ελληνική παιδεία στο χώρο της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Η παρακμή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στα τέλη του 16ου αιώνα, δεν επέτρεπαν τη διάδοση της ελληνικής παιδείας
στην περιοχή του Πόντου, ειδικότερα λόγω των βίαιος εξισλαμισμών και της αύξησης των φόρων. Σε ορισμένες
περιοχές του Πόντου παρασχέθηκαν από τον Σουλτάνο ιδιαίτερα προνόμια στο πλαίσιο των οποίων
έμμεσα ευνοήθηκε και ο ελληνορθόδοξος πληθυσμός: στη Σινώπη, διότι θα εξασφαλιζόταν η απρόσκοπτη λειτουργία λιμανιού της και στους μεταλλωρύχους της Χαλδίας που με την εργασία
τους απέφεραν σημαντικά οικονομικά οφέλη στο Οθωμανικό Κράτος. Από τα τέλη του 16ου αιώνα και εξής, το Οικουμενικό Πατριαρχείο ανέλαβε πιο ενεργό ρόλο και πρωτοβουλίες για την ίδρυση σχολείων σε κάθε επισκοπή και μητρόπολη, με στόχο τηνεξάπλωση των ελληνικών γραμμάτων και την ενδυνάμωση της χριστιανικής πίστης. Μάλιστα οι ιερωμένοι είχαν και τον ρόλο δασκάλου, ενώ οι μονές άσκησαν συσπειρωτικό ρόλο, στη διατήρηση της γλώσσας και της θρησκείας. Οι ιερείς, σε ολόκληρη την υπόδουλη Ελλάδα κράτησαν τις αρχές του ελληνισμού και της ορθοδοξίας στενά συνδεδεμένες όπως και τις παραδόσεις του λαού.
Η εθνική συνείδηση των Ελλήνων του Πόντου, ενισχύθηκε έτσι σημαντικά. Από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα δημιουργήθηκαν σχολεία όπου διδάσκονταν η ελληνική γλώσσα μέσα από τα ιερατικά κείμενα. Η δευτεροβάθμια εκπαίδευση αφορούσε τη διεύρυνση της αρχαιομάθειας στα σχολεία των «εγκύκλιων γραμμάτων»όπου μελετώνταν θεολογικά και αρχαία ελληνικά κείμενα από ανθολόγια όπως ορισμένα που είχαν εκδοθεί στην Ιταλία από τον Θ. Ραζή (1495) και τον Κ. Λάσκαρη (1476). Τα σχολεία αυτά αποτέλεσαν τις εστίες μόρφωσης των Ελλήνων του Πόντουκαι αρκετά ξεκίνησαν και ως αλληλοδιδακτικά. Οι πλουσιότερες οικογένειες, έστελναν τα παιδιά τους για περαιτέρω σπουδές στην ρωσική αυτοκρατορία ή την Ιταλία Τον 17ο και 18οαιώνα η εκπαίδευση γίνεται ποιοτικότερη καθώς τα μαθήματα αναλαμβάνουν δάσκαλοι και δημιουργούνται τα γυμνάσια ή σχολές ή ακαδημίες. Ακολουθώντας το παράδειγμα της Σμύρνης, της Χίου, των Ιωαννίνων, της Αθήνας κλπ.., στη Τραπεζούντα λειτουργεί μεγάλη σχολή από το 1682 μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα, ενώ ιδρύεται και η «Σχολή Ελληνικών Μαθημάτων» ή «Εν Αργυρουπόλει Ελληνική Σχολή της Χαλδίας» (1723) και αργότερα η σχολή της Θεοδοσιούπολης (1765). Το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας ήταν το σημαντικότερο εκπαιδευτικό ίδρυμαελληνικής παιδείας του Πόντου και της ευρύτερη περιοχής.
Στα ελληνικά σχολεία ή σχολαρχεία εντάσσονταν στον κατώτερο
η φοίτηση διαρκούσε τρία έτη και μπορεί να ήταν μονο- δι ή τριτάξια, όπως υπήρχανμέχρι και το 1880, σε αναλογία του αριθμού των δασκάλων που μπορούσαν να υπάρχουν που απαιτούνταν να είναι τουλάχιστον ένας ειδικός στις φυσικές επιστήμες. Τα ημι-γυμνάσια λειτουργούσαν όπου δεν υπήρχαν γυμνάσια σε περιοχές όπως στη Κερασούντα, η Ψωμιάδειος Σχολή στα Κοτύωρα (Ορντού), στη Σινώπη, στα Σούρμενα κλπ… Τα γυμνάσια αποτελούσαν τον ανώτερο κύκλο της μέσης εκπαίδευσης και η φοίτηση διαρκούσε τέσσερα έτη. Στον Πόντο λειτούργησαν δύο γυμνάσια αναγνωρισμένα από το Ελληνικό
Κράτος, το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας και το Τσινέκειο Γυμνάσιο της Αμισού. Τα σχολεία αυτά είχαν περίπου 200 μαθητές ενώ το 1879 ιδρύεται και παρθεναγωγείο με ίδιο αριθμό μαθητριών. Τον 19ο αιώνα στη Τραπεζούντα καταγράφονται 600 μαθητές.Στα τέλη του 19ου αιώνα η Κερασούντα
Η συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή (Küçük Kaynarca- 1774), δημιούργησε τις προϋποθέσεις πολιτικών και πολιτισμικών επιδράσεων με τη Δύση. Οι Πόντιοι,συνεχίζουν και εκπαιδεύονται στις ευρωπαϊκές γλώσσες ενώ τα ελληνικά μιλιούνται από ολόκληρο τον πληθυσμό των Ποντίων. Το 1920 λειτουργούν και νηπιαγωγείο 2 νηπιαγωγεία αρρένων.
Κατά τη διάρκεια του 19ου, η ίδρυση του ελληνικού κράτους, ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1828-1829 , ο Κριμαϊκός
Πόλεμος 1853-1856 και συγκρούσεις 1877-1878, είχαν ως συνέπεια τις μαζικές μεταναστεύσεις
των Ποντίων προς τη Ρωσία. Από τις μεταναστεύσεις αυτές μεταβλήθηκε η πληθυσμιακή σύνθεση (η αναλογία) μεταξύ των ελληνορθοδόξων και των μουσουλμάνων και συρρικνώθηκε ο
ελληνορθόδοξος πληθυσμός του Πόντου. Παράλληλα, οι κάτοικοι των ελληνικών κοινοτήτων που δημιουργήθηκαν στη Ρωσία διατηρούσαν σχέσεις με τις περιοχές προέλευσής.
Η ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς Πόντιους να σπουδάσουν στην Αθήνα.
Το 1836 συγκροτήθηκε η Εκκλησιαστική και Πνευματική Επιτροπή
(Ε.Π.Ε.), υπεύθυνη για τα θέματα εκπαίδευσης με σκοπό την παροχή ενιαίας ελληνικής εκπαίδευσης. Λειτουργούν εμπορικές σχολές, σχολεία, γυμνάσια. Στη Τραπεζούντα λειτουργούσε εμπορικό τμήμα και διδασκαλείο. Το 1879, γίνεται ο πρώτος διαγωνισμός συγγραφής διδακτικών εγχειριδίων σε ένα προσανατολισμό να δημιουργηθεί μια ομοιόμορφη εκπαίδευση,
ελεγχόμενη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τα κεντρικά της όργανα. Από το 1880 και έπειτα, εντοπίστηκαν ορισμένα προβλήματα και διαπιστώθηκαν προσπάθειες
ελέγχου της ελληνικής εκπαίδευσης από την οθωμανική διοίκηση ενώ αυξήθηκαν τα σχολεία που διδάσκονταν το κοράνι.
σχέσεις, που ρυθμίζονταν από ετήσια συμβόλαια, τα οποία ο τύπος τους καθορίστηκε το 1897. Στο πλαίσιο αυτό, η Π.Κ.Ε.Ε. καθιέρωσε από το 1890 και έπειτα το «Ενδεικτικόν», το οποίο χορηγούσε η ίδια και οι κατά τόπους μητροπολίτες. Στα τέλη το 19ου αιώνα το ζήτημά του αλυτρωτισμού γίνεται όλο και πιο έντονο για τους Έλληνες Πόντιους και ο εθνικισμός όλο και βρίσκει έδαφος για τους Τούρκους. μπορούσαν να αιτιολογηθούν από την επικράτηση των εθνικιστικών τάσεων.
Στις αρχές 20ού αιώνα βρίσκουμε σχολείο σχεδόν σε κάθε χωριό. Οι Πόντιοι στηρίζουν οικονομικά τη λειτουργία τους επηρεάζονταντην πνευματική ανάπτυξη της περιοχής. Παράλληλα, πραγματοποιούνταν διάφορες πολιτιστικές δραστηριότητες με θιάσους και θεατρικές παραστάσεις.
Το καθεστώς των Νεότουρκων, κατήργησε τα millet, επιτάχθηκαν τα ελληνικά σχολεία,ενώ απολύθηκαν οι δάσκαλοι ελληνικής καταγωγής. Στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τα κτίρια της μητρόπολης και του Φροντιστήριου της Αργυρούπολης, οι μονές
«απογυμνώθηκαν τελείως», και λεηλατήθηκαν οικίες. Τον
Απρίλιο του 1916, εισήλθαν τα ρωσικά στρατεύματα στην Τραπεζούντα και στις 7 Ιουλίου στην
Αργυρούπολη, καταλαμβάνοντας τις πόλεις. Η ρωσική κατοχή διήρκησε μέχρι τον Φεβρουάριο του
1918, όταν η Ρωσία απέσυρε τα στρατεύματά της. Τότε, πολλοί ελληνορθόδοξοι της Αργυρούπολης, φοβούμενοι τα αντίποινα των Οθωμανών, μετανάστευσαν στη Ρωσία. Στις 23 Ιουλίου του
1923, με τη Συνθήκη της Λοζάνης, που προέβλεπε την ανταλλαγή των πληθυσμών, γράφτηκε ο τραγικός επίλογος για τον Ποντιακό Ελληνισμό.
Βιβλιογραφία
1. Ζιώγου-Καραστεργίου, Σ. «Η ελληνική παιδεία και εκπαίδευση στα Βαλκάνια: Εκκλησία – Πνευματικοί κύκλοι – Εκπαιδευτήρια – Εκδόσεις»,Θεσσαλονίκη 2010, Εκδοτικός Οίκος
Αδελφών Κυριακίδη
2. Παντελής Α. Δεμίρογλου, η εκπαίδευση των Ελλήνων στον Πόντο: Η ίδρυση, η οργάνωση και η λειτουργία των σχολείων της Αργυρούπολης και η πνευματική κίνηση στην περιοχή (1723-1923), διπλωματική εργασία, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης,ΤΜΗΜΑ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΩΝ ΧΩΡΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΠΑΡΕΥΞΕΙΝΙΟ ΧΩΡΟ.
