Το ελαιόδενδρο («Ελαία η αγρία» – “Olea sylvestris” και η συνηθέστερη καλλιεργήσιμη κοινή ελιά «Ελαία η ευρωπαϊκή» – “Olea europaea”), κατάγεται πιθανά από το χώρο της ανατολικής Μεσογείου (ο βοτανολόγος Augustin Pyrame de Candole στο έργο του “Origin des plantes cultivees” γράφει ότι η καταγωγή του είναι από τις ακτές της Μικράς Ασίας ενώ η καλλιέργεια του ξεκίνησε κάποια στιγμή γύρω στο 4000 π.Χ.). Στον ελληνικό χώρο μεταφέρθηκε πιθανά από Έλληνες άποικους ή Φοίνικες έμπορους, αλλά οι πρώτοι που καλλιέργησαν την ελιά στην ευρωπαϊκή ήπειρο φαίνεται ότι ήταν οι Έλληνες (ο Πλίνιος κατά το 580 π.Χ. αναφέρει ότι ούτε στο Λάτιο (Ιταλία), ούτε στην Ισπανία αλλά ούτε στην Τύνιδα (Τυνησία) γνώριζαν το δέντρο και την καλλιέργεια του. Σήμερα υπολογίζεται ότι υπάρχουν περίπου 800 εκατομμύρια ελαιόδεντρα, εκ των οποίων το 95% καλλιεργείται στη λεκάνη της Μεσογείου (που διαθέτει τις καλύτερες εδαφικές και κλιματικές συνθήκες – μεσογειακή κλιματική ζώνη – παράλιες θερμές περιοχές) ενώ μόνο στο ελληνικό έδαφος καλλιεργούνται περίπου 132 εκατομμύρια ελιές.
Στην αρχαία ελληνική παράδοση, η ελιά ήταν ένα από τα πιο σεβαστά δένδρα, δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι αποτέλεσε και το δώρο στην ομώνυμη πόλη, της προστάτιδας θεάς Αθηνάς και φυτεύτηκε στην Ακρόπολη από την ίδια. Στα Παναθήναια που γίνονταν προς τιμήν της το βραβείο για τους νικητές ήταν ελαιόλαδο, ενώ οι Αθηναίοι που θεωρούσαν τους εαυτούς τους πολιτισμένους κρατούσαν κλαδιά ελιάς, αλλά οι χειραφετημένοι δούλοι και οι βάρβαροι κρατούσαν κλαδιά βελανιδιάς ως σύμβολο του πρωτόγονου πολιτισμού, έτσι φαίνεται ότι οι Έλληνες παραλλήλιζαν την καρποφορία του δέντρου και το ελαιόλαδο με την καρποφορία της νόησης και την ανάταση του πνεύματος. Ίσως και η μεταφορική χρήση της λέξης «καλλιέργεια» προήλθε απευθείας από την καλλιέργεια της ελιάς λόγω αυτής της σύνδεσης..
Στους ολυμπιακούς αγώνες ο «Κότινος» ένα στεφάνι από κλαδί αγριελιάς (η «καλλιστέφανος ελαία») που βρισκόταν στο Ιερό Άλσος της Αρχαίας Ολυμπίας, χρησιμοποιούταν για να στεφανωθεί ο νικητής (πρώτη φορά το 752 π.Χ. σύμφωνα με τον Παυσανία) χαρίζοντας στον πρωταθλητή τύχη και θεϊκή προστασία. Αλλά και στους τάφους ανύπανδρων νεκρών τοποθετούσαν ελαιόλαδο μέσα σε Λήκυθο (μικρό αγγείο).
Ο Όμηρος (9ος-8ος αιώνας π.Χ.) παρομοίασε το ελαιόλαδο με χρυσό υγρό, ο Ιπποκράτης (460-377 π.Χ.) το θεώρησε ελαιόλαδο τέλειο θεραπευτικό, ο Σόλων (639-559 π.Χ.) πρώτος νομοθέτησε την προστασία της ελιάς, ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) ανήγαγε την καλλιέργεια της σε επιστήμη. Η ελιά υμνήθηκε μεταξύ άλλων και από τον Οδυσσέα Ελύτη «…εάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι…». Είναι άλλωστε πασίγνωστο ότι οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν το ελαιόλαδο στη διατροφή τους ως αναπόσπαστο συστατικό μιας υγιούς ζωής (υψηλή περιεκτικότητα σε μονοακόρεστα λιπαρά), αλλά και ως καλλυντικό στο δέρμα και στα μαλλιά, ενώ μαζί με τα σιτηρά και τα σταφύλια αποτελούσε τη μεσογειακή τριάδα βασικών καλλιεργειών. Ίσως τα πολύτιμα συστατικά που είναι ευεργετικά για τον άνθρωπο και θεωρείται ότι του χαρίζουν μακροζωία, να είναι εκείνα που πραγματικά χαρίζουν αιώνες και ακόμη χιλιετίες ζωής σε αυτό το δέντρο..
Όπως και το Κυκλάμινο, η ελιά ευημερεί στο εν πολλοίς χέρσο έδαφος της χώρας μας, ανάμεσα στον βράχο και στην αλμύρα της θάλασσας των ακτών της Μεσογείου. Η Ελιά συμβολίζει διαχρονικά την αγνότητα, την ειρήνη, την ευημερία, την επιβίωση – υπεροχή της ζωής, την ευγνωμοσύνη και καλλιέργεια του πνεύματος, την ελπίδα και ίσως και την Αθανασία.. Ελαιόδεντρο, αιώνιο σύμβολο της Ελλάδας.
Ακόμη και σήμερα πόσες οικογένειες στην Ελλάδα δεν έχουν έναν μικρό ελαιώνα, και αν και έχει εκλείψει, η εικόνα όλης της οικογένειας μαζεμένης στο λιομάζωμα δίπλα στο ελαιόδεντρο, θυμίζει τους κοινούς αρχέγονους μύθους των ανθρώπων: θνητοί μαζεμένοι γύρω του, να τιμούν το αιώνιο Δέντρο της Ζωής..
Και αυτό το δέντρο στην χώρα μας δεν έχει αυτόματη προστασία όταν συμπληρώνει μια ορισμένη ηλικία, αν δεν έχει αξιολογηθεί κάθε συγκεκριμένο δέντρο και εκδοθεί απόφαση, μπορεί ο καθένας να κόψει χωρίς καμία ενημέρωση ή επίπτωση, μια χιλιόχρονη ελιά και να την κάνει καυσόξυλα..
Δεν θα έπρεπε να προστατεύονται αυστηρά όλα τα ελαιόδεντρα που συμπληρώνουν ας πούμε έτσι πρόχειρα (θα έπρεπε να ορισθεί κατόπιν μελέτης και συζήτησης από φυσικούς και ιστορικούς επιστήμονες) 100 χρόνια ζωής? Εδώ προστατεύονται τα πεύκα ως δασικό είδος, που δεν πλησιάζουν καν στην σημασία πρακτικά και στον συμβολισμό, αυτή της ελιάς.. εδώ μια ψαρόβαρκα που βυθίζεται στη θάλασσα, στα 50 χρόνια προστατεύεται αυτομάτως ως «ιστορικό ναυάγιο» (ΦΕΚ 1701 Β/2003), και οι υπεραιωνόβιες ελιές που μπορεί να φθάνουν σε ηλικία τα 500, 1000+ χρόνια που έχουν ζήσει τα μεγαλύτερα γεγονότα της ανθρώπινης ιστορίας, μπορούν ανά πάσα στιγμή να κοπούν και να καούν στο τζάκι..
Τηλέμαχος Μπεριάτος
Οκτώβριος 2025
